نژادی:
اقتصاد خطی، دشمن تاب آوری سرزمینی ایران است
به گزارش نیازگاه، مدیر گروه مخاطرات محیط زیستی پژوهشکده سوانح طبیعی ضمن اشاره به ضرورت گذر به اقتصاد چرخشی، اظهار داشت: اقتصاد خطی با تولید پسماند، ریشه های تاب آوری ایران را تضعیف کرده است.
به گزارش نیازگاه به نقل از مهر، اطهره نژادی مدیر گروه مخاطرات محیط زیستی پژوهشکده سوانح طبیعی، در دویست و بیست و پنجمین نشست علمی - تخصصی با عنوان «به سوی نظام سکونتگاهی تاب آور» با اشاره به اینکه چطور می توان در این سرزمین زیست، بی آن که زمین را از نفس انداخت؟، اظهار داشت: تجربه نشان داده اگر توسعه خردمندانه نباشد، روستا را تهی و شهر را خسته می کند. چونکه هدف تمدن انسانی باید فراتر از ماندن، یعنی زیستن در هماهنگی با زمین باشد.
وی اضافه کرد: امروز در روزگاری زندگی می نماییم که واژه هایی چون بحران، خشکسالی، مهاجرت و تمرکز شهری به صورت مکرر در زبان سیاست و رسانه تکرار می شود. به این جهت، ما نیازمند برگشت به فلسفه بقا هستیم؛ فلسفه ای که نه فقط یک راهبرد مدیریتی، بلکه نوعی حکمت زیستن است.
نژادی با اشاره به مفهوم تاب آوری در ادبیات علمی روز اظهار داشت: تاب آوری به مفهوم توانایی سیستم ها در مقابله، سازگاری و تحول در مقابل تنش ها و شوک هاست. این تاب آوری می تواند فردی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی یا زیستی باشد. اما از نگاه فلسفی، تاب آوری صرفا برگشت به حالت قبل نیست، بلکه به مفهوم بهتر زیستن بعد از بحران است.
وی بیان کرد: در زندگی روزمره هم وقتی با شوک ها و بحران هایی روبه رو می شویم، تجربه نشان داده که خیلی از ما بعد از آنها قویتر از قبل برمی خیزیم و مسیر را ادامه می دهیم؛ این همان معنای واقعی تاب آوری است.
مدیر گروه مخاطرات محیط زیستی پژوهشکده سوانح طبیعی افزود: ابن سینا جمله ای دارد که می گوید «کمال موجود در آنست که بماند و بپاید و هر بقایی جز از درون ذات برنیاید». این سخن خود درسی از تاب آوری است؛ چونکه آن چه سیستم را تاب آور می کند، باید متکی بر خاصیت های درونی اجزای آن باشد و حاصل جمعی فراتر از تک تک اجزاست.
وی با اشاره به اینکه تاب آوری در جوامع انسانی بطور کلی در سه محور تعریف می شود، اظهار داشت: یادگیری از بحران، سازگاری با تغییر و توان دگرگونی مثبت سه رکن اصلی تاب آوری هستند. اولین حلقه تاب آوری، روستا است؛ در منطق توسعه پایدار، روستا تنها یک سکونتگاه نیست، بلکه روستا اولین پایگاه پایداری تمدن است. هنگامی که این حلقه شکسته شود، کل زنجیره بقا از هم می پاشد.
نژادی اضافه کرد: بر طبق گزارش های مرکز آمار و دیگر نهادهای رسمی کشور، در دهه های اخیر هزاران روستا در ایران تخلیه نسبی یا کامل شده اند. در سیستان، خشکی هامون سبب متروکه شدن روستاها شد؛ در کرمان و یزد، فرونشست زمین ده ها روستا را خالی کرد و در شمال کشور، هجوم ویلاسازی ماهیت روستا را تغییر داد. این روند نه فقط یک بحران جمعیتی، بلکه نشانه فروپاشی تاب آوری اکولوژیک و فرهنگی است.
وی خاطرنشان کرد: مولوی در مثنوی می گوید «هر که جز ماهی، ز آبش سیر شد، هرکه بی روزی است روزش دیر شد». این بیت، نماد درک فلسفی از بقاست؛ همانطور که روستا آب حیات تمدن است، از آن سیر شدن، نشان دهنده گذار از مرحله بقا و انطباق است و این دگرگونی ها ما را به مرحله جدیدی از تاب آوری می رساند.
مدیر گروه مخاطرات محیط زیستی پژوهشکده سوانح طبیعی اظهار داشت: امروز با شهرهای خسته ای روبه رو هستیم که زاییده روستاهای فراموش شده اند. افزایش جمعیت، ترافیک، آلودگی، کمبود آب و انباشت حاشیه نشینی چهره خیلی از کلان شهرهای کشور همچون تهران، مشهد، اصفهان و اهواز را دگرگون کرده است؛ شهرهایی که جمعیتی بیشتر از ظرفیت برد زیستی خود دارند.
وی تصریح کرد: بحث ظرفیت برد محیط زیستی، یکی از مسایل اساسی در درک مفهوم تاب آوری است و باید در آینده با نگاهی جامع تر به آن پرداخته شود. پایداری، همان عدالت در نسبت هاست و این عدالت، می تواند ما را به تاب آوری فراگیر در سطح ملی برساند.
مدیر گروه مخاطرات محیط زیستی پژوهشکده سوانح طبیعی با اشاره به وضعیت توسعه شهری و لزوم بازبینی در سیاستهای موجود اظهار داشت: گزارش های مختلفی نشان داده است رشد شهری در ایران فراتر از ظرفیت زیرساخت های طبیعی کشور اتفاق افتاده و با وجود هشدارها، این روند بازهم با سیاستهای ساخت وساز و مسکن ادامه دارد؛ سیاست هایی که نیازمند بازبینی و ارزیابی دقیق توسط نهادهای تخصصی و دانشگاهی است.
وی اضافه کرد: در حکمت ایرانی، این زیاده طلبی ها و برداشت بیش از اندازه از منابع طبیعی «خروج از اعتدال» نامیده می شود. ملاصدرا هم اعتقاد دارد «وجود هر چیز به اعتدال نسبت های اوست و چون نسبت ها فاسد شود، وجودش از قوام می افتد». امروز در خیلی از نقاط کشور، شاهد شهرها، تخریب محیط های طبیعی و تغییر کارکرد سکونتگاه ها هستیم. در مجموع، نسبت ما با زمین، آب و اجتماع از تعادل خارج شده است و این، بزرگ ترین چالش کنونی کشور در راه تاب آوری شمرده می شود.
نژادی اظهار داشت: وضعیت کنونی ما همچون درختی است که به جای ریشه داشتن در خاک حاصل خیز، در هوای گرم و خشک گرفتار شده و ریشه هایش درحال پژمرده شدن است. در عین حال، در دل این وضعیت بحرانی هم فرصت هایی برای اصلاح مسیر وجود دارد.
وی اظهار نمود: از منظر سیاستگذاری، باید به عقلانیتی نوین در پایداری اندیشید. یکی از مهم ترین راهکار ها در این حوزه، گذر از اقتصاد خطی به اقتصاد چرخشی است؛ چونکه اقتصاد چرخشی یکی از کلیدهای اصلی بازسازی تاب آوری سرزمین به حساب می آید.
مشاورعالی وزیر راه و شهرسازی افزود: در اقتصاد خطی، ما از منابع برداشت می نماییم، تولید انجام می دهیم، مصرف می نماییم و سپس پسماند بر جای می گذاریم، در حالیکه در اقتصاد چرخشی، تلاش می شود پسماند باردیگر به منبع تبدیل گردد. آب بازچرخانی می شود، پسماند کشاورزی به بیوگاز تبدیل می گردد، و محصولات بگونه ای طراحی می شوند که قابلیت مصرف مجدد یا بازیافت داشته باشند.
مدیر گروه مخاطرات محیط زیستی پژوهشکده سوانح طبیعی با اشاره به نمونه های جهانی اضافه کرد: در کشورهای مختلف، از روستاهای هوشمند نروژ گرفته تا تعاونی های زنان در هند و محله هایی همچون در اطراف توکیو، تا ۹۰ درصد زباله ها بازیافت می شود. در ایران هم نمونه هایی از اقدامات اجتماعی در مناطق شهری و روستایی شروع شده که در راه افزایش تاب آوری سرزمینی گام برمی دارند.
مشاورعالی وزیر راه و شهرسازی خاطرنشان کرد: این همان عقلانیتی است که حکمای ایرانی از آن به «صرفه در حکمت» تعبیر می کردند؛ یعنی استفاده به اندازه و در مدار قوام، نه افراط و زیاده روی در مصرف و توسعه.
این مسئول با اشاره به شاخصهای تاب آوری در شهر و روستا اظهار داشت: بر مبنای مطالعات مراکز تخصصی تاب آوری در جهان، این مفهوم ابتدا در حوزه فردی عنوان شد و بعدها در زمینه های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی گسترش یافت. ریشه این واژه به سه قرن پیش بازمی گردد، زمانیکه در بریتانیا برای توصیف تعادل و برگشت پذیری توازن کشتی ها بعد از طوفان به کار می رفت و بعدها به مفهوم انعطاف پذیری سیستم ها در مقابل شوک ها توسعه یافت.
نژادی اضافه کرد: امروزه تاب آوری حتی در سیاست هم مطرح است؛ این که یک نظام سیاسی تا چه اندازه توان پایداری در مقابل بحران ها را دارد. مراکز پژوهشی مختلفی در جهان شاخصهای تاب آوری را در ابعاد مختلف بررسی نموده اند. در بعد اقتصادی، تنوع شغلی، ارزش افزوده محلی و خودبسندگی منابع از مؤلفه های اصلی تاب آوری شمرده می شود. در بعد محیط زیستی، حفظ تعادل آب و خاک، استفاده از انرژی های تجدیدپذیر و احیای اکوسیستم ها اهمیت دارد.
وی افزود: از نظر اجتماعی و فرهنگی هم تاب آوری در گرو افزایش اعتماد اجتماعی، تقویت مشارکت جمعی، حفظ هویت بومی و حضور اقشار مختلف در تصمیم گیری هاست؛ موضوعی که متاسفانه یکی از حلقه های مفقوده در نظام تصمیم سازی کشور به حساب می آید.
مدیر گروه مخاطرات محیط زیستی پژوهشکده سوانح طبیعی بیان کرد: از نظر کالبدی و نهادی هم کیفیت زیرساخت ها، شفافیت، توان برنامه ریزی در مقابل بحران و پاسخگویی مدیریتی از ارکان اساسی تاب آوری شمرده می شود. جامعه ای که در چهار محور اقتصادی، محیط زیستی، اجتماعی و نهادی واجد این خاصیت ها باشد، در معنای فلسفی کلمه، جامعه ای زنده است.
مشاورعالی وزیر راه و شهرسازی با استناد به آیه ای از سوره حج اظهار داشت: خداوند می فرماید «از نشانه های قدرت ما اینست که زمین خشک را چون باران بر آن نازل نماییم، می جنبد و می روید». این تعبیر، مبین آنست که جامعه هم هنگامی زنده و تاب آور می شود که بار خرد، عدالت و دانایی بر آن ببارد.
این مسئول با اشاره به چالش های پیش روی کشور در راه رسیدن به تاب آوری سرزمینی اظهار داشت: امروز با پنج چالش اصلی مواجه هستیم؛ کمبود منابع آب و تغییر اقلیم، وابستگی شدید به کشاورزی سنتی، تمرکزگرایی اداری و نبود اختیارات محلی، ضعف سرمایه اجتماعی و بی اعتمادی نهادی و در نهایت گسترش شتابان شهرنشینی و کاهش ظرفیت برد شهری.
وی اضافه کرد: داده های هواشناسی نشان داده است میانگین بارندگی کشور کم شده و در کنار آن، بخش قابل توجهی از منابع آب در کشاورزی سنتی مصرف می شود. این در حالیست که تکیه بیش از اندازه بر چنین الگوی مصرفی، تاب آوری زیست محیطی کشور را کاهش داده است.
نژادی با تکیه بر این که تمرکز تصمیم گیری ها در پایتخت مانع تحقق تاب آوری در سطوح محلی می شود، اظهار داشت: تاب آوری، زمانی معنا دارد که تصمیم ها از دل جوامع محلی بجوشد. وقتی اختیارات از سطح محلی گرفته و در سطح مرکزی متمرکز شود، توان تطبیق و سازگاری جامعه کاهش پیدا می کند.
مشاورعالی وزیر راه و شهرسازی افزود: یکی دیگر از چالش های مهم، ضعف سرمایه اجتماعی و بی اعتمادی نهادی است. در دولت یازدهم، وزارت کشور شاخص اعتماد اجتماعی را اندازه گیری نمود و نتایج آن نشان داد سطح اعتماد اجتماعی پایین است؛ موضوعی که بر ظرفیت جامعه برای تاب آوری در مقابل بحران ها تاثیر مستقیم دارد.
مدیر گروه مخاطرات محیط زیستی پژوهشکده سوانح طبیعی خاطرنشان کرد: چالش پنجم، گسترش سریع شهرنشینی و عبور خیلی از شهرهای کشور از ظرفیت زیستی است. آلودگی هوا، انباشت زباله، فرونشست خاک و کاهش کیفیت زیست در کلان شهرها نشان داده است بخش عمده ای از شهرهای ما تاب آور نیستند.
وی با توجه به این چالش ها، بر وجود فرصت های درون زا برای بازسازی تاب آوری تاکید کرد و اظهار داشت: در دل همین بحران ها، فرصت هایی هم نهفته است. تحول دیجیتال و آموزش آنلاین، مرز میان شهر و روستا را از میان برداشته است؛ امروز یک کارآفرین در لرستان یا خراسان می تواند به بازارهای جهانی دسترسی داشته باشد.
نژادی اضافه کرد: گسترش انرژی های تجدیدپذیر می تواند روستاها را از وابستگی به سوخت های فسیلی رها کند. ایران در کمربند خورشیدی جهان قرار دارد و سرمایه گذاری در اقتصاد چرخشی روستایی می تواند اشتغال پایدار، امید و رضایت از زندگی را در جوامع محلی تقویت کند. چنین تحولی باعث می شود مردم از سرزمین خود جدا نشوند و انگیزه مهاجرت کم شود.
مشاورعالی وزیر راه و شهرسازی افزود: افزایش آگاهی عمومی نسبت به محیط زیست، جامعه را آماده اصلاح الگوهای مصرف می کند. از طرف دیگر، ضروریست فرهنگ و حکمت ایرانی را با استفاده از فناوری ها و دانش روز تکرار و بازآفرینی نماییم تا توسعه از منطق «انبساط» به منطق «اعتدال» بازگردد.
نژادی با اشاره به دیدگاه فارابی در کتاب «مدینه فاضله» اظهار داشت: فارابی اعتقاد دارد شهر زمانی فاضله است که ساکنانش با یکدیگر و با زمین در نسبت اعتدال باشند؛ عدالتی که نه فقط میان انسان ها، بلکه میان انسان و زمین، آب و هوا هم باید برقرار شود. هرگاه این نسبت از بین برود، شهر و روستا هر دو از هویت تهی می شوند.
وی اضافه کرد: ظرفیت برد، حدی است که اگر از آن عبور شود، اکوسیستم دیگر توان ادامه حیات ندارد. آن چه بر سر دریاچه ارومیه آمد، نمونه بارز نادیده گرفتن این اصل است. یکی از سیاستهای پیشنهادی برای برگشت به مدار تاب آوری، انتخاب مناطق نمونه تاب آور است؛ مناطقی که در آنها فناوری، آموزش، کشاورزی هوشمند، انرژی خورشیدی و صنایع کوچک محلی با یکدیگر پیوند خورده باشند.
مدیر گروه مخاطرات محیط زیستی پژوهشکده سوانح طبیعی تاکید کرد: برگشت هنر، آیین و دانش بومی به سیاست گذاری های توسعه ای و آموزش فلسفه تاب آوری در مدارس از الزامات اساسی این مسیر است.
مشاورعالی وزیر راه و شهرسازی تصریح کرد: در دوره ای که در معاونت زنان و خانواده ریاست جمهوری فعالیت داشتم، متوجه شدم خیلی از مسایل اجتماعی و خانوادگی ریشه در پایین بودن تاب آوری دارد. بر همین اساس، دو طرح ملی را اجرا کردیم؛ یکی آموزش تاب آوری فردی با همکاری وزارت آموزش و پرورش، که طی آن دکتر گلزاری و تیم ایشان مفاهیم تاب آوری را به معلمان دانشگاه فرهنگیان آموزش دادند، و دیگری طرح تاب آوری اجتماعی که ابتدا در استانهای غرب کشور شروع شد.
نژادی اضافه کرد: بازخورد این طرح ها بسیار مثبت بود؛ بخصوص بعد از وقوع زلزله در غرب کشور که استانداران در نامه هایی اعلام نمودند آموزش های تاب آوری اجتماعی در مدیریت بحران ها نتایج ملموسی داشته است.
وی تصریح کرد: اجرای این برنامه ها نیازمند بودجه جدی و از تمامی مهم تر درک این لزوم است که توسعه صرفا به مفهوم عمران نیست، بلکه نیازمند توجه به ابعاد اجتماعی هم هست.
مدیر گروه مخاطرات محیط زیستی پژوهشکده سوانح طبیعی در انتها اظهار داشت: انسان جزئی از زمین است، نه حاکم بر آن. توسعه اگر از معنا و جامعیت خود تهی شود، مرگی تدریجی خواهد بود. پایداری، همان عدالت در نسبت هاست و این عدالت، می تواند ما را به تاب آوری فراگیر در سطح ملی برساند. خلاصه اینکه این سخن خود درسی از تاب آوری است؛ چراکه آنچه سیستم را تاب آور می کند، باید متکی بر خاصیت های درونی اجزای آن باشد و حاصل جمعی فراتر از تک تک اجزاست. نخستین حلقه تاب آوری، روستا است؛ در منطق توسعه پایدار، روستا تنها یک سکونتگاه نیست، بلکه روستا نخستین پایگاه پایداری تمدن است. نژادی ضمن اشاره به دیدگاه فارابی در کتاب مدینه فاضله عنوان کرد: فارابی اعتقاد دارد شهر زمانی فاضله است که ساکنانش با یکدیگر و با زمین در نسبت اعتدال باشند؛ عدالتی که نه فقط میان انسان ها، بلکه میان انسان و زمین، آب و هوا هم باید برقرار شود.
منبع: نیازگاه
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب